Το ΠΑΣΟΚ είναι παντού

Ο Ρίτσαρντ Ντόκινς, πολύ πριν εμπλακεί στη διαμάχη για την μη ύπαρξη του Θεού, έγραψε ένα από τα καλύτερα βιβλία του για τη θεωρία της εξέλιξης, Το εγωιστικό γονίδιο (1976). Στο τέλος του βιβλίου αυτού αποφάσισε να δραπετεύσει από την βιολογία και να εισαγάγει μια νέα έννοια στις κοινωνικές επιστήμες, «δανεισμένη» από τη θεωρία της εξέλιξης. Η έννοια είναι το μιμίδιο (meme), από τη λέξη mimesis (μίμηση), η οποία αφορά τη δυνατότητα των ιδεών να διαιωνίζονται, να ανταγωνίζονται και να εξελίσσονται, στο πλαίσιο των ανθρώπινων κοινωνιών, όπως τα γονίδια στη φύση.

Τι είναι τυπικά ένα μιμίδιο; Είναι μια σειρά από εγκεφαλικά κυκλώματα τα οποία μεταφέρουν μια ιδέα, εικόνα, έννοια, ή σύνολο εννοιών, συνδεδεμένων μεταξύ τους, που υπάρχουν σε μεγάλο αριθμό ανθρώπινων εγκεφάλων (αποθηκευμένες όχι μόνο με τα μέσα αποθήκευσης που διαθέτει ο ανθρώπινος εγκέφαλος αλλά και με όλα τα εξωτερικά βοηθήματά του, βιβλία, εφημερίδες, βάσεις δεδομένων, διαδίκτυο, κ.λπ.) και οι οποίες αναπαράγονται (ή όχι) στο πλαίσιο του κοινωνικού ανταγωνισμού. Ένα μιμίδιο μπορεί να είναι κάτι πολύ απλό, λ.χ. ένα λογότυπο (“Coca Cola”) ή ένα σλόγκαν, ένα πρόσωπο, αλλά τα μιμίδια θα μπορούσαν να συναποτελούν και κάτι πολυσύνθετο, ένα μιμιδικό σύμπλεγμα: μια γλώσσα (ελληνικά), μια ιδεολογία (κομμουνισμός), μια θρησκεία, ή ακόμη και ένα κόμμα.

Όλα αυτά ανταγωνίζονται για να καταλάβουν χώρο στην βραχυχρόνια και μακροχρόνια ανθρώπινη μνήμη, αλλά και στα εξωτερικά μέσα αποθήκευσης και αναπαραγωγής. Ο όγκος των λειτουργικών μιμιδίων είναι μεν πολύ μεγάλος, αλλά πεπερασμένος σε κάθε ανθρώπινο εγκέφαλο και η συμπεριφορά των κοινωνιών συναρτάται με τα μιμίδια που εκάστοτε κυριαρχούν (όσα δηλαδή έχουν μεγάλο μερίδιο στην «αγορά» των μιμιδίων και υψηλή ικανότητα διαχρονικής αναπαραγωγής). Η θεωρία των μιμιδίων χρησίμευσε ως ένα ενδιαφέρον και γενικής εφαρμογής νέο εργαλείο στις κοινωνικές επιστήμες. Εργαλείο κατανόησης με έναν διαφορετικό τρόπο της κοινωνικής πραγματικότητας και του σύνθετου τρόπου με τον οποίο εξελίσσονται οι κοινωνικές δυναμικές, εργαλείο κατανόησης του τρόπου μεταβίβασης της κουλτούρας.

Τα μιμίδια, όπως συμβαίνει και με τα γονίδια στη θεωρία της εξέλιξης, δεν εξελίσσονται με βάση κάποια ηθική θεωρία ή νομοτέλεια. Μη έχοντας δική τους βούληση, αφού αποτελούν προϊόν μιας εξελικτικής διαδικασίας, τα γονίδια δεν κρίνονται ηθικά. Οι ιοί, για παράδειγμα, μπορεί να είναι απολύτως καταστροφικοί από την οπτική γωνία των οργανισμών που τους φιλοξενούν και να αποτελούν ταυτόχρονα εξαιρετικά επιτυχημένα παραδείγματα της ισχύος της εξελικτικής διαδικασίας. Αντίστοιχα, ιδιαίτερα καταστροφικά για τις ανθρώπινες κοινωνίες μιμίδια πέτυχαν να αναπαραχθούν και να κυριαρχούν στις κοινωνικές συμπεριφορές.

Ένα τέτοιο ιδιαίτερα επιτυχημένο μιμίδιο αναπτύχθηκε πριν 40 περίπου χρόνια στην ελληνική κοινωνία και κατέκλυσε την μιμιδική δεξαμενή της. Ήταν το ΠΑΣΟΚ του Ανδρέα Παπανδρέου. Πολιτικά πέτυχε να συμμετέχει ή να ελέγχει τη διακυβέρνηση της χώρας επί 23 ολόκληρα χρόνια. Αυτή όμως ήταν η μικρότερη από τις επιτυχίες του. Με την ισχυρή του ικανότητα να φιλοξενείται σε άλλους κοινωνικούς οργανισμούς, κατάφερε να διεισδύσει σε πλήθος από αυτούς και να επιβάλει τις δικές του ιδιοτυπίες και «αξίες» ως κυρίαρχους κοινωνικούς κανόνες. Το μιμίδιο του ανδρεϊκού ΠΑΣΟΚ προσέβαλε τον συνδικαλισμό, τους συνεταιρισμούς, το τραπεζικό σύστημα, την εκπαιδευτική διαδικασία και ασφαλώς και τα μέσα μαζικής ενημέρωσης.

Προσέβαλε επίσης με πολύ μεγάλη αποτελεσματικότητα και τους άλλους πολιτικούς σχηματισμούς. Η Νέα Δημοκρατία, για παράδειγμα, πήρε την πρώτη μεγάλη δόση ήδη από το 1981, όταν εκτίναξε το έλλειμμα προκειμένου να εξαγοράσει ψήφους, με υπουργό Οικονομικών τον Μιλτιάδη Έβερτ. Για να κορυφωθεί η σχετική διείσδυση την εποχή του Κώστα Καραμανλή, ο οποίος αποδείχθηκε όχι μόνο (κατά δήλωσή του) θαυμαστής του Ανδρέα Παπανδρέου, αλλά και άξιος συνεχιστής του. Ειδικότερα στο θέμα του χρέους και του ελλείμματος πέτυχε για έναν κρίσιμο χρόνο (το 2009) να τον ξεπεράσει. Επίτευγμα μέγα, το οποίο θα μας συνοδεύει για πολλές δεκαετίες.

Ακόμα και σήμερα όμως που ο κύριος φορέας του μιμιδίου, το original και όλον ΠΑΣΟΚ, βρίσκεται στη δύση του, οι παραφυάδες του κυριαρχούν στην πολιτική και κοινωνική ζωή. Την εξουσία κατέχει ο πιο «πασόκος» πολιτικός της Νέας Δημοκρατίας, ο Αντώνης Σαμαράς. Γνήσιο τέκνο του πιο ακραίου λαϊκισμού, από τα μικράτα του (ο εφευρέτης του μαζικού ρουσφετιού των κόκκινων πινακίδων ΑΜΟ), κατάφερε πολύ νέος, στο θέμα της Μακεδονίας, να αφήσει με ανοικτό το στόμα ακόμα και τον μέγα διδάσκαλο Ανδρέα Παπανδρέου. Συνεργάστηκε άριστα πολιτικά στη συνέχεια με το σύστημα ΠΑΣΟΚ για να φτιάξει δικό του κόμμα, κράτησε τον Ανδρέα Παπανδρέου στην εξουσία το 1995 και μετά τον θάνατό του δημιούργησε το δικό του «πατριωτικό δίκτυο» με βαθιές ρίζες στο προεδρικό ΠΑΣΟΚ. Ως αρχηγός της αξιωματικής αντιπολίτευσης υιοθέτησε μια στρατηγική καθαρά ανδρεοπαπανδρεϊκή, αυτοπροβαλλόταν μάλιστα ως «ο αρχιτέκτονας του αντιμνημονιακού αγώνα». Πολύ λιγότερο ικανός δημαγωγός (όχι γιατί του έλειπε η βούληση, ήταν απλώς θέμα ταλέντου), οδήγησε το κόμμα του στα τάρταρα και αναστήθηκε τον Ιούνιο του 2012 χάρη στην συγκυρία του διλήμματος «Ευρώ ή δραχμή;». Στη συνέχεια, εντελώς πασοκότροπα («φεύγουν» οι Βάσεις που μένουν), εφάρμοσε την τελείως αντίθετη πολιτική από αυτήν που υποσχόταν προεκλογικά, επαναφέροντας πανηγυρικά τον κυνικό κομματισμό στο κράτος. Πιο ΠΑΣΟΚ δεν γίνεται.

Γνήσιο ΠΑΣΟΚ έχουμε όμως και στην αξιωματική αντιπολίτευση. Όχι μόνο λόγω της μαζικής μετακίνησης ψηφοφόρων και στελεχών από το βαθύ ΠΑΣΟΚ στον ΣΥΡΙΖΑ, αλλά και σε όλα τα υπόλοιπα χαρακτηριστικά. Από την εκφορά του λόγου μέχρι τις ακροαριστερές συνιστώσες, ο ΣΥΡΙΖΑ κάνει ό,τι μπορεί για να μιμηθεί το αρχέγονο ΠΑΣΟΚ. Μιμείται συνθήματα, συμπεριφορές (π.χ. έναντι της Ευρώπης), ακόμα και ενδυματολογικούς κώδικες, προσαρμοσμένους βέβαια στην τρέχουσα πραγματικότητα. Το μόνο του ιστορικό μειονέκτημα είναι ότι το ΠΑΣΟΚ έφτασε στην εξουσία σε μια περίοδο που μπορούσε ακόμα η οικονομία να δανείζεται από τις αγορές και η χώρα να πορεύεται με το μαξιλάρι των ευρωπαϊκών χρημάτων. Ο ΣΥΡΙΖΑ, ως συνέπεια της πολιτικής ΠΑΣΟΚ, αν πάρει την εξουσία, όχι μόνο δεν θα μπορεί να δανειστεί, αλλά θα πρέπει να αρχίσει και να επιστρέφει δανεισμένα χρήματα. Συνεπώς η ιστορία δεν θα επαναληφθεί ως φάρσα, αλλά ως φαρσοτραγωδία.

Παρόν ασφαλώς, αλλά αλλοιωμένο λόγω της ιδιοσυστασίας του χώρου, είναι το περί ου ο λόγος μιμίδιο και στην λαϊκή δεξιά (και τις διάφορες παραφυάδες της). Πράγμα που ερμηνεύει και την ευκολία με την οποία η «ψεκασμένη συνιστώσα» επικοινωνεί πνευματικά με τις ζωηρές ροζ αριστερές αντίστοιχές της και είναι όλες μαζί έτοιμες ακόμα και για κυβερνητική συνεργασία. Είναι το μιμίδιο που τους ενώνει ως αόρατη αλλά πανίσχυρη κλωστή.

Το μιμίδιο ΠΑΣΟΚ δεν περιορίζεται όμως στα κοινοβουλευτικά κόμματα. Με την αξιοθαύμαστη ανθεκτικότητά του έχει διεισδύσει και στον λεγόμενο μεταρρυθμιστικό χώρο. Οι 58 μεταρρυθμιστές που, με επιδοτούμενη από τη διαπλοκή δημοσιότητα, απέκτησαν προσωρινώς δυνατότητα πολιτικής παρέμβασης μεγαλύτερη εκείνης που τους αναλογεί, βασίζουν τον πολιτικό σχεδιασμό τους στην εκμετάλλευση του εναπομείναντος ΠΑΣΟΚ, με στόχο την αναγέννηση της κεντροαριστεράς. Πώς μπορεί όμως να επιτευχθεί αυτό χωρίς τη δική τους «εκπασοκοποίηση» η κοινωνική επιστήμη δεν έχει απάντηση. Ούτε καν με τη συνδρομή της λαμπρής ιδέας των μιμιδίων του Ντόκινς. Η ζωή όμως κρύβει πάντα εκπλήξεις. Η αριστίνδην σύνοδος τόσων διανοουμένων μπορεί να πραγματοποιήσει κάποια σπουδαία νέα ανακάλυψη και να την εφαρμόσει επί τούτου. Οψόμεθα.

Τι θα συμβεί με το μιμίδιο ΠΑΣΟΚ στο μέλλον; Βρίσκεται σήμερα αντιμέτωπο με μια ακραία μεταβολή των συνθηκών, ικανών να καταστρέψουν αυτή τη μιμιδική μηχανή. Η κοινωνία δεν θα μπορέσει να βγει από αυτή την κρίση αν δεν απαλλαγεί από την κυριαρχία του πασοκικού μιμιδίου. Το μοναδικό δηλαδή μίγμα λαϊκισμού, κρατισμού, συντεχνιακής οργάνωσης της κοινωνίας και διαστροφής των κοινωνικών αξιών που σημάδεψε την πορεία του (ο Κίμων Κουλούρης σημαντικότερος, στην πραγματική λαϊκή συμπεριφορά, από τον Μάνο Χατζιδάκι). Αν δεν απαλλαγεί από αυτά είναι αδύνατον να ξεκινήσει και πάλι να παράγει και να αναπτύσσεται επί της ουσίας.

Η κοινωνική εξελικτική διαδικασία αντιδρά βέβαια, δημιουργώντας πολίτες –ιδίως νεότερους σε ηλικία– με τόσο ισχυρά αντισώματα στο μιμίδιο ώστε να είναι εντελώς απρόσβλητοι στην επιρροή του. Πρόκειται όμως για μια αδυσώπητη μεν, αλλά ιδιαίτερα αργή εξελικτική διαδικασία, της οποίας δεν έχουν επέλθει ακόμη τα αποτελέσματα. Για την ώρα, όπως έλεγε και εκείνο το αρχαίο σύνθημά του, «το ΠΑΣΟΚ είναι παντού». Ψάξτε το και στον δικό σας εγκέφαλο. Εμείς κάθε τόσο κάνουμε έλεγχο, μήπως έχει χωθεί σε κάποια γωνιά και παραμονεύει.

The Athens Review of Books